OSTEOPOROZA
Osteoporoza,
odżywianie
podstawą zapobiegania zatytułowano
niedawno jeden z dodatków do „Quotidien du medecin". Jeśli
60% zasobów kostnych zależy od czynników genetycznych, pozostałe
40% zależy od wpływów środowiskowych, odnoszących się w
szerokim zakresie do diety, aktywności fizycznej oraz niepalenia
papierosów. Dieta odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu
osteoporozie. W ostatnich latach uznano, że tworzenie i rozwój masy
kostnej (odkładanie się wapnia) następuje w dzieciństwie i
znacznie wzrasta w okresie dojrzewania i we wczesnej młodości.
Szczytową masę kostną osiąga się około 20-25 roku życia, a
następnie następuje powolny jej ubytek, który nasila się u kobiet
zwłaszcza
w okresie menopauzy. Wiąże się to ze zmianami architektonicznymi
kości, charakterystycznymi dla niedoboru estrogenów. Starcza
osteoporoza natomiast dotyka zarówno kobiety, jak i mężczyzn w
podeszłym wieku.
Wiadomo,
że
zapobieganie osteoporozie powinno odbywać się przez utrzymywanie
prawidłowego stężenia wapnia i witaminy D w organizmie, począwszy
od najmłodszych lat (dzieciństwa i okresu dojrzewania). Niestety,
zwykle bardzo późno pojawia się u pacjentów niepokój związany z
prawidłowym odżywianiem. Lekarz staje więc w obliczu problemu,
ponieważ pacjenci poszukujący porad dotyczących prawidłowego
żywienia w przypadku osteoporozy mają zwykle już ukończone 50
lat. Dlatego w tym rozdziale zajmiemy się tego rodzaju poradami,
chociaż ogólne zalecenia będą mogły być zastosowane u osób w
każdym wieku.
Zalecenia
żywieniowe
Zadbać o własną podaż wapnia
W przypadku osteoporozy lub ryzyka jej wystąpienia niezbędne jest zastosowanie się do różnych wytycznych żywieniowych.
- Zadbać o właściwy udział produktów mlecznych i wód wysoko zmineralizowanych ze względu na wysoką zawartość wapnia: spożywać jeden produkt mleczny (jogurt naturalny, biały ser) do każdego posiłku (3 razy dziennie). Zawierają one wapń oraz witaminę D, pomagaj wzmacniać kości. Uważać na odtłuszczone produkty (w 100% odtłuszczone), ponieważ nie zawierają one witaminy D.
- Pozostałe produkty zawierające wapń to:- popularne wody wysoko zmineralizowane, zwłaszcza o dużej zawartości wapnia. Dziennie należy wypijać co najmniej 3 szklanki.- warzywa strączkowe: najlepiej spożywać jedna porcję warzyw dziennie, w miarę regularnie, ponieważ dostarczają one niewielkie ilości wapnia oraz korzystnego dla kości potasu; błonnika, skrobi, witamin z grupy B, składające się na zrównoważoną dietę.
- Pozostałe produkty zawierające witaminę D:
-
spożywać
2-3 razy w tygodniu świeże lub mrożone ryby zawierające
największe ilości
witaminy
D: makrele, sardynki, łososia, śledzia, tuńczyka lub sardelę
-
spożywając od 3 do 5 jajek tygodniowo, jeśli nie przekroczy tego
limitu , nie należy się
obawiać
podwyższonego cholesterolu we krwi.
- Spożywać produkty zawierające witaminę K:
-
warzywa kapustę: 2-3 razy w tygodniu: brukselkę, białą kapustę,
brokuły
-
regularnie spożywaj szpinak i pietruszkę
Zapewnić
dostateczne spożycie owoców. Co
najmniej 2 świeże owoce dziennie, ze względu na zawartość
witaminy C i potasu:
- zaleca się spożywanie 5 owoców i warzyw dziennie, zgodnie z zaleceniami Narodowego Planu Zdrowego Odżywiania;
- 2 świeże owoce i porcja surowych warzyw spożywanych codziennie pomagają zapotrzebowanie na witaminę C, wzmacniając strukturę kości
- owoce i warzywa, dostarczają portas, wpływają na wytrzymałość kości
Zapewnić
odpowiedni udział białka, niezbędnego do wzmocnienia koki.
Produkty
o największej
zawartości białka to: produkty mleczne, jajka, ryby, mięso i
warzywa strączkowe. Nie
ma konieczności
spożywania dużych ilości białka pochodzenia zwierzęcego,
ponieważ : białko
pochodzące z warzyw strączkowych jest znacznie korzystniejsze ze
względu na właściwość,
neutralizujące nadmierny odczyn kwasowy w organizmie .
Ograniczyć
sól:
- nie stosować soli podczas przyrządzania .
- unikać bardzo słonych potraw
- nie stawiać solniczki na stole;
Ograniczyć
lub całkowicie wyeliminować alkohol; alkohol
powinien być spożywany w bardzo ograniczonych
ilościach. Nie należy przekraczać 2 kieliszków wina dziennie.
Dodatkowo zaleca się:
Zaprzestanie
palenia;
- codzienny godzinny spacer. Wybrać również sport niewystarczający ryzyka upadku (gimnastykę, pływanie);
- w przypadku nadwagi nie osłabiać kości przez stosowanie słabo zrównoważonych diet odchudzających.
Samodzielne
oszacowanie spożycia
wapnia
Należy
wykonać analizę udziału wapnia w diecie spożywanej w ciągu 3
dni.
Główne
źródło
wapnia
|
Udział
wapnia w mg/ porcję
|
Dzień
1
|
Dzień
2
|
Dzień
3
|
Uwagi
dotyczące
spożycia wapnia w ciągu kolejnych tygodni
|
Sery
gotowane (comtó,
gruyere
(porcja
30 g)
|
265x
|
ograniczyć
spożycie ze względu na wysoką zawartość tłuszczu (nie
więcej niż 1-2 porcje dziennie)
|
|||
Sery
fermentowane: bleu,
roąuefort
(porcja
30 g)
|
200x
|
||||
Miękkie
sery. camembert,
brie (porcja
30 g)
|
120x
|
||||
Mleko,
1 szklanka
|
120x
|
zalecane
spożycie
produkty pełnotłuste lub półtłuste (czasem mleko jest źle
tolerowane)
|
|||
1
jogurt
|
150x
|
||||
biały
ser (porcja 100 g)
|
95x
|
||||
Warzywa
strączkowe,
4 łyżki stołowe
|
50x
|
ograniczone
źródło
wapnia
|
|||
Wody
mineralne 11 1 szklanka
|
500x
50x
|
zalecane
ze względu
na dużą zawartość wapnia
|
|||
Suma:
średnie
dzienne spożycie
wapnia
|
zapotrzebowanie
na wapń
szacowane na około 1000 mg/dz.
|
wskazówki
praktyczne dla pacjenta
- Dostateczna podaż wapnia i witamin D, K i C
ŹRÓDŁO
WAPNIA
Wapń
pochodzący z produktów mlecznych
Większość
pacjentów prawidłowo rozumie związek między utratą masy kostnej
a niedostatecznym
udziałem wapnia w diecie, jednak należy się upewnić, czy
spożywają go oni w odpowiednich
ilościach: 75% kobiet powyżej 50 roku życia spożywa jedynie 690
mg wapnia
dziennie, podczas gdy optymalny poziom wynosi 1000-1200 mg.
Konieczne
jest wyjaśnienie pacjentom, że głównym źródłem wapnia są
produkty mleczne.
Zawierają one najlepiej przyswajalny wapń, a także witaminę D i
pełnowartościowi białko. Do najbardziej zalecanych produktów
mlecznych, tzn, prawidłowo przyswajalnych
przez
organizm i niezawierających zbyt dużej ilości tłuszczu (biorąc
pod uwagę towarzyszące
często inne schorzenia), należą świeże produkty mleczne w
rodzaju naturalnego jogurtu,
białego sera. Twarde sery, ze względu na dużą zawartość soli i
tłuszczu, powinny zostać
ograniczone,
ale nie wykluczone całkowicie z diety. Mogą być one spożywane w
rozsądnych ilościach, po 30-60 g dziennie. Nie zaleca się
stosowania odtłuszczonych produktów mlecznych,
ponieważ różnica kaloryczna jest niewielka w stosunku do
standardowego produktu (średnio 30 kcal w przypadku jogurtu w
stosunku do średniego dziennego zapotrzebowania kalorycznego w
granicach 2400 kcal dla mężczyzn oraz 1900 kcal dla kobiet). Nie
tylko ze względu na lepszy smak, lecz również z powodu niewielkiej
zawartości tłuszczu, zapewniającej udział witaminy D, produkty
pełnotłuste lub półtłuste są o wiele wartościowsze niż te
całkowicie odtłuszczone.
Inne
źródła
wapnia
- Wody mineralne z dużą zawartością wapnia. Zawarty w nich wapń jest łatwo przyswajalny. Należy dbać o regularne spożywanie tych wód, zwłaszcza w przypadku niewystarczającego spożycia wapnia pochodzącego z produktów mlecznych.
- Warzywa strączkowe zawierają ograniczone ilości wapnia, którego wchłanianie jest dość słabe. Mają one jednak inne właściwości, takie jak neutralizacja kwaśnego odczynu lub duża zawartość potasu.
udział
witaminy D
Poza
nieodtłuszczonymi
produktami mlecznymi innymi źródłami witaminy D są:
- Tłuste ryby, które zawierają witaminę D oraz kwasy tłuszczowe omega 3 o wielu właściwościach zdrowotnych (działanie na układ sercowo-naczyniowy oraz przeciwzapalne). Należą do nich: łosoś, makrela, sardynki, śledź, tuńczyk.
- Jajka: od 3 do 5 sztuk w tygodniu. Spożywając je w tych dawkach, nie należy obawiać podwyższenia stężenia cholesterolu, ponieważ 2/3 cholesterolu obecnego we krwi jest pochodzenia endogennego.
NIEZBEDNA
WITAMINA K
Witamina
K jest zaangażowana
w utrzymanie wytrzymałości kości przez metabolizm osteokalcyny.
Obecna jest ona w kapuście, która dodatkowo dostarcza łatwo
przyswajalnego wapnia,
ze względu na bardzo niską zawartość fitynianów i szczawianów
ograniczających jego wchłanianie. Jednak zawartość wapnia w
kapuście jest dość niewielka, natomiast spożywanie jej w zbyt
dużych ilościach nie jest możliwe ze względu na słabą
tolerancję trawienną.
wpływ
witaminy C
Witamina
C, dostarczana za pośrednictwem
świeżych owoców i surówek, pozwala zapewnić właściwą
równowagę żywieniową i wpływa na utrzymanie szkieletu kostnego.
Dwa owoce oraz porcja świeżych warzyw są minimalną zalecaną
dawką w ciągu dnia. Ważne jest, żeby były one dojrzałe i obrane
ze skórki, co ułatwia ich przeżuwanie osobom w starszym wieku,
mającym często również problemy z uzębieniem.
konieczność
dostarczenia właściwej ilości białka
Zostało
udowodnione, że odpowiednie spożycie białka pozytywnie wpływa na
masę kostną.
Zazwyczaj u dorosłych zapotrzebowanie białkowe jest prawidłowo
zaspokajane, jednak istnieją sytuacje, w których mogą wystąpić
niedobory białka (zob. rozdział 32). Zapotrzebowanie białkowe
wzrasta wraz z wiekiem. Zapewnia ono utrzymanie prawidłowej masy
mięśniowej oraz zmniejsza ryzyko sarkopenii. Niemniej jednak nie
zaleca się spożywania w nadmiarze białka pochodzenia zwierzęcego
(zob. dalej).
umiarkowane
ilości
soli
Nadmiar
soli jest szkodliwy dla kości
(zob. dalej), jednak jej całkowite wykluczenie - czasami niesłusznie
zalecane w przypadku towarzyszącego osteoporozie nadciśnienia
tętniczego - może spowodować utratę apetytu, stanowiącą źródło
niedożywienia, i w konsekwencji przyczynić się do pogłębienia
osteoporozy. Najlepszym rozwiązaniem jest zalecanie dodawania
niewielkich ilości soli podczas przygotowywania potraw, niestawianie
solniczki
na stole, wybieranie produktów o jak najniższej zawartości soli
Małe
ilości lub całkowite wykluczenie alkoholu oraz papierosów
Napoje
alkoholowe zmniejszają
aktywność osteoblastyczną, dlatego powinny być spożywane jedynie
sporadycznie. Natomiast papierosy niekorzystnie wpływają zarówno
na kości, jak i inne części organizmu.
Codzienna aktywność fizyczna
Zostało
udowodnione, że codzienna aktywność fizyczna jest niezbędna do
zapewnienia do-, brej kondycji kości: może to być nawet codzienny
spacer (pół godziny aktywnego marszu < odpowiada l godz. spaceru
w normalnym rytmie). Należy unikać sportów grożących upadkiem,
zwiększających ryzyko złamań.
elementy
patofizjologii
Znaczenie
witaminy D
Według
aktualnej definicji osteoporozą charakteryzuje się „obniżeniem
masy kostnej, zwiększającej ryzyko powstania złamań". U
kobiet powyżej 50 roku życia zagrożenie to jest.; szacowane na
około 40%.
Witamina
D zapewnia prawidłowe
wchłanianie wapnia. Obecnie ponad 75% osób powyżej 65 roku życia
dostarcza w diecie niedostatecznych ilości wapnia. Jednocześnie
zdolność wytwarzania witaminy D z syntezy skórnej pod wpływem
promieniowania słonecznego zmniejsza się wraz z wiekiem.
Zwiększenie
spożycia witaminy D (25-hydroksywitaminy D) powinno być powszechnie
zalecane. Częściej niż można by przypuszczać niezbędne jest
zastosowanie jej doustnej suplementacji. Średnie zapotrzebowanie na
witaminę D wynosi od 400 Ul/dz. (u dorosłych, w okresie menopauzy)
do 800 Ul/dz. po 75 roku życia. Trwające badania EYIDENCE pozwolą
określić czynniki ryzyka zwłaszcza związane z niedoborem witaminy
D u kobiet z osteoporozą.
Rola białka
Białko
odgrywa zasadniczą rolę w zapobieganiu utracie masy kostnej,
stymulując IGF (insulinopodobny
czynnik wzrostu) [1], który następnie aktywuje tworzenie tkanki
kostnej. Mimo że w diecie nie brakuje białka zwierzęcego, badania
wykazały, że największe
znaczenie mają produkty roślinne (warzywa
strączkowe), które poza białkiem dostarczają również potasu,
przez który zwalczają nadmierny odczyn kwaśny w organizmie.
Niewielkie zmiany pH negatywnie wpływają na metabolizm kostny.
Nadmiar
soli
Nadmierne
spożycie
chlorku sodu sprzyja zwiększeniu wydalania
wapnia z moczem. Zostało
to naukowo potwierdzone i uważa się, że każde zwiększenie
spożycia sodu o 2 g powoduje podwyższenie kalciurii o 30 mg.
Sytuacje
zwiększające
ryzyko osteoporozy
Poza
menopauzą
i starczą osteoporozą dotykającą obydwie płcie w podeszłym
wieku ważne jest, aby lekarz zachował czujność wobec różnych
sytuacji, mogących powodować wzrost lub pojawienie się
osteoporozy:
Warto
zapamiętać
• przewlekła
kortykosteroidoterapia (osteoporozą wywołana kortykosteroidami);
• nieswoiste
zapalenia jelit;
• źle
prowadzona dieta odchudzająca, w przypadku występowania
towarzyszących chorób (sercowo-naczyniowych, cukrzycy);• niedostateczne spożycie białka zwierzęcego (produktów mlecznych, jajek, mięsa, ryb), skutkujące utratą apetytu i powstaniem niedoborów białkowo-energetycznych u kobiet w okresie menopauzy;
• BMI < 21, u osób powyżej 70 roku życia pojawiający się kontekst niedożywienia;
• wszystkie sytuacje hiperkatabolizmu związane z przewlekłymi chorobami zapalnymi lub nowotworowymi;
• alkoholizm;
• nikotynizm.
Czynniki
genetyczne
Zidentyfikowane
zostały
geny zaangażowane w biologię kości. Ten element genetyczny
osteoporozy nie powinien być lekceważony, dlatego ważne jest
przeprowadzenie z pacjentem wywiadu lekarskiego na temat
wcześniejszego występowania w rodzinie zachorowań na osteoporozę.
Jeśli takie przypadki miały miejsce, konieczne jest zwiększenie
odpowiednich działań w zakresie odżywiania, a także zadbanie o
prowadzenie higienicznego trybu życia. Działania te mogą pomóc w
zapobieganiu osteoporozie w ciągu całego życia. W przypadku
stwierdzenia osteoporozy (obniżona mineralna gęstość kości)
leczenie odbywa się przez zastosowanie środków farmakologicznych,
natomiast dieta jest elementem towarzyszącym.
Bibliografia:
L. Chevaller - 51 zaleceń dietetycznych w wybranych stanach chorobowych
L. Chevaller - 51 zaleceń dietetycznych w wybranych stanach chorobowych